Günümüzde global çapta milyon dolarlık bir endüstri haline gelen özel güvenlik şirketleri, çağımızın dönüşen güvenlik ve savaş anlayışı içerisinde önemli bir unsur olarak kabul edilmektedir. Güvenlik ve korunma ihtiyacının her çağda biraz daha fazla önem kazandığı yeni dönemde uluslararası güvenlik alanındaki en önemli tartışma konuları ile küresel olarak Nisur Meydanı gibi birçok trajik olaylarla belleğimize kazınan bu güvenlik şirketleri, paralı askerlik, savaşların özelleştirilmesi, adil savaş, insan hakları ihlalleri gibi uluslararası ilişkiler hususunda da sorgulanmaya başlanmıştır. Dönüşen savaş ve güvenlik olgusu, şirketlerle birlikte farklı bir yöne evrilmiştir.

Dünya çapında büyük bir iş sektörü haline gelen özel güvenlik şirketleri, kesin tarihsel noktalarla belirlenemese de ilk çalışmalarda, ‘Özel Askeri Şirketler (Private Military Firms), ‘Askeri Danışmanlık Şirketleri (Military Consultancy Firms), ‘Askeri Destek Şirketleri (Military Support Firms) ve benzer tanımlamalarla isimlendirilmişlerdir. Bazen farklı isimlerle adlandırılan bu şirketler, temsil ettikleri sektör dolayısıyla aynı çatı altında değerlendirilmiş, bazen de faaliyet alanı olarak isim çeşitliğine uğramıştır.

Güncel olarak yapılan akademik çalışmalar ve finansal raporlarda ise güvenlik şirketleri daha kapsamlı olması için ‘Özel Askeri ve Güvenlik Şirketleri’ olarak adlandırılmaktadır.

Özel güvenlik şirketleri, günümüzde uluslararası güvenlik endüstrisinde önemli bir yere sahiptir. Özel Askeri ve Güvenlik Şirketlerinin (ÖAGŞ) bütün faaliyetleri göz önüne alındığında küresel ekonomide 20 Milyondan fazla çalışan ve 180 Milyar Dolar’dan fazla bir paya sahip olduğu tahmin edilmektedir. 2029 yılı itibariyle özel güvenlik şirketlerinin payının 40 Milyar Doları aşması beklenmektedir.

Bu pay rakamları ‘özel güvenlik’ adı altında faaliyet gösteren ve gündelik yaşam için gerekli olan tüm özel güvenlik faaliyetlerini kapsadığı için, çatışma ortamlarında faaliyet gösteren güvenlik şirketlerinin payı tam olarak belirlenememektir. Dünyanın dört bir yanında binlerce özel güvenlik sektöründe faaliyet göstermekte olan şirketler, çatışma bölgelerinde veya yüksek güvenlik riskli olan alanlarda faaliyet göstermektedir.

Günümüzde bu güvenlik şirketlerinin faaliyet alanları doğrudan çatışmadan ziyade destek unsurları ile kısıtlanmaktadır. Bu güvenlik faaliyetleri saldırı muharebeleri, askeri ve güvenlik uzmanlığı, silahlı güvenlik ve askeri destek hizmetleri olarak dört ana kategori içerisinde sınıflandırılmaktadır.

Özel güvenlik şirketleri, Dünya’da ön plana çıkan hizmet sektörlerinden biri olmaya devam ederken; ABD özelinde bakıldığında paralı askerler için en fazla maddi harcama yapan ülkelerdendir. Paralı askerlerin görevlendirilmesi dünya genelinde artmaktadır. Birleşmiş Milletler tarafından verilen bilgiye göre, piyasadaki ticaret oranı her yıl %8 artarak devam etmektedir. Paralı askerlerin dünya genelindeki artan cirosunun 244 Milyar Euro’yu bulduğu söylenmektedir.

Dünyada paralı askerler için en fazla para harcayan ülke, ABD olarak belirlenmiştir. ABD, her yıl paralı asker çalıştıran güvenlik şirketlerine 138 Milyar Dolar para ödemektedir. ABD, 2012 yılında Irak ve Afganistan’da çalıştırdığı paralı askerlere 44 Milyon dolar ödeyerek, orduya ayırdığı bütçe hakkında da ön plana çıkmıştır. Birleşmiş Milletler’de bu tür özel güvenlik şirketlerine iş vermektedir.

Paralı asker: Para karşılığı tabi olmadığı bir milletin askeri ordusunda görev yapan askerlere denmektedir. Bu tanımdan yola çıkılarak, paralı askerlerin kullanımının kontrolü ile ilgili ortak standartların belirlenememesi durumunda Birleşmiş Milletler’in itibarının zedeleneceği, Birleşmiş Milletler'in paralı asker uzmanı Anton Kartz tarafından belirtilmiştir.

ABD Dışişleri Bakanlığı, Pentagon ve CIA’nın yüz milyon dolarlık değerde olan ihalelerini alan ve dünyanın en büyük özel güvenlik şirketleri arasında yer alan Blackwater, Afganistan ve Irak başta olmak üzere ABD ordusunun operasyonlarına destek sağlamaktadır. 1997 yılında kurulan ve şirket bünyesinde binlerce paralı asker bulunduran Blackwater, 2006 yılından beri ABD’li bürokrat ve diplomatlara koruma hizmeti sağlamaktadır. Hakkında çıkan pek çok kötü iddialarla şirket, ismini 2009 yılında Exe Services, 2011 yılında da Academi olarak değiştirmiştir.

Irak’taki işkenceleri ile bilinen şirketin paralı askerleri, Kuzey Afrika’dan Asya’ya kadar yayılmıştır. Son dönemlerde ABD’nin Ortadoğu’ya ihraç ettiği özel güvenlik şirketleri ve paralı askerleri, Suriye, Libya ve Irak’taki IŞİD (Irak ve Şam İslam Devleti) terör örgütü tehdidi nedeniyle yeniden gündeme gelmiştir. Ukrayna’da bunlara dahil edilmiştir.

ABD hükümetinin resmi olarak işgal edemediği bölgelere paralı askerler ve özel güvenlik şirketleri aracılığı ile sızdığı öne sürülmektedir. İstihbarat örgütleri ile bağlantılı olan paralı askerler ve güvenlik şirketleri sayesinde ABD hükümeti açıkça yapamadığı işleri ve kuramadığı bağlantıları kuruyor, aynı zamanda yönetimin doğrudan sorumluluğunu da ortadan kaldırmış oluyor.

Dünya çapında bakıldığında İngiltere’de ise özel güvenlik şirketleri sayısı son yıllarda yüzlerce sayıya ulaşmış durumdadır. Yasal zafiyetlerden oluşan boşluklardan yararlanan bu güvenlik şirketlerinde denetim mekanizması ise yeterince sağlam işlememektedir. İngiltere’de yer alan özel güvenlik şirketlerinin büyümesindeki en önemli faktör; Irak’ta yatırım yapan petrol ve doğalgaz şirketleri, güvenlik ve koruma için paralı asker talep etmektedirler. Castle International adlı bir özel güvenlik şirketinin paralı askerlik hizmetleri, ABD tarafından Irak ve Suriye’de kullanılmaktadır.

Afrika, özel güvenlik şirketleri açısından bakıldığında enerji kaynaklarına sahip ülkeler arasında yer almaktadır. 2011 yılında eski Libya lideri Kaddafi’nin devrilmesinin ardından enerji kaynakları yabancı ülkeler tarafından yağmalanmıştır. Libya, paralı askerlerin en çok kullanıldığı ülkeler arasındadır. Nijerya’da BAKO Haram’a karşı savaşta Güney Afrikalı paralı askerlerini, Yemen de ise Sudi öncülüğündeki koalisyonun Husilerle savaşında ise ABD merkezli bir özel güvenlik şirketi olan Blackwater (yeni ismi Academi) şirketini kullanmaktadır. Şirket burada Kolombiyalı olan kiralık savaşçılarını kullanmaktadır.

Özel askeri şirketler, 11 Eylül Terör faaliyetleri sonrasında ABD’nin terörizme ve terör eylemlerine destek veren devletlere karşı açtığı savaş, şirketler içinde bir dönüm noktası olmuştur.
Bu olaydan sonra özel askeri güvenlik şirketleri genellikle ABD, İngiltere ve Güney Afrika kökenli olarak belirlenmiştir. Güney Amerika, Afrika, Ortadoğu ve Afganistan gibi savaş bölgeleri, çalıştıkları bölgeler olarak savaş sonrasında özel askeri güvenlik şirketleri için bir altın madeni haline gelmiştir. Irak devletinin de, Pentagon’dan sonra, en büyük gücü; özel güvenlik şirketleri oluşturmuştur.
Savaşın özelleşmesi, günümüzde hızla artmaktadır. Bu endüstrinin ulaşamadığı bir çatışma ve savaşın olmadığı yer adeta düşünülmemektedir. Özel askeri güvenlik şirketleri, devletlerden aldıkları maddi desteklerle her geçen gün büyümekte ve güçlenmektedirler.

ABD, Irak, Orta Asya, Afganistan ve Suriye’nin askeri harcamaları ve özel güvenlik şirketlerine ayırdıkları bütçeler milyar dolarları bulmaktadır. ABD, askeri harcamalarının üçte birini özel askeri güvenlik şirketlerine aktarmaktadır.

Özel askeri şirketler, çatışmalara bizzat katılmaktadırlar. Bu sebeplerle özel güvenlik şirketlerinin tanımlarına ilişkin pek çok tartışma çıkmaktadır. Özel Askeri Şirketler, insan haklarını ihlal etmek için devreye sokulan bir şiddet biçimi olarak tanımlanmaktadır. Askeri Şirketler, Anonim Şirket haline gelen paralı askerlerden oluşmaktadır. Bu şirketler zaman zaman uluslararası bir operasyonun parçası olmakta ya da bulundukları bölgelerde kullandıkları güç ile temsil edilmektedirler. Güçlü ve gelişmiş devletler, bu özel güvenlik şirketlerine birçok olanak sunmaktadır. Bu devletler, askeri müdahalenin getireceği mali yükler ve risklerden kurtulmuş olmaktadırlar. Kendi kamuoylarından gelen tepkilere de maruz kalmayan devletler, insan hakları ihlalleri için de hesap vermek durumunda kalmıyorlardır.

Hükümetler ve ordular tarafından problemli ve riskli bölgelerde kamuoyunun tepkisini daha az hissetmek için karanlık görevlerde kullanılan askeri özel güvenlik şirketleri, sözleşmeli ülkelerde daha büyük problemlere sebebiyet verebilirler. Demokrasinin kontrol mekanizmalarından olan medya ve sivil toplum kuruluşlarının denetim alanı dışında kalan devlet kurumları tarafından dahi kontrol edilemeyen özel askeri güvenlik şirketleri, daha büyük problemlerle karşı karşıya bırakabilmektedir. Şimdilik yasal boşluklardan yararlanan özel güvenlik firmaları, çalışanları ve sahipleri için yüksek kar oranlarıyla kontrol edilemeyen ve şeffaf olmayan, şüpheli bir faaliyet sürdürmektedirler.

Özel güvenlik firmaları ile sözleşme imzalayan hükümetlerin, kontrol ve değerlendirme kurullarında pek çok eksiklikler bulunmaktadır. Yazılı sözleşme şartlarının kontrolü ve denetlenmesi hususunda yetişmiş ve bilgi sahibi personel eksikliğinden dolayı, sözleşmelerde inisiyatifi özel güvenlik firmalarına bırakmaktadır. Bu güvenlik firmalarının ilk amaçladığı konu, en yüksek karı elde etmektir. Ülkemizde bu şartlarla çalışan ve hizmet veren bir özel askeri güvenlik firması mevcut değildir. Gelecekte konu ile ilgili bilimsel çalışmaların yapılması bu alanda faaliyet gösterecek Türk güvenlik firmaları ve konuyla ilgili düzenleme yapacak hükümet yetkilileri için destek dokümanı niteliğinde olacaktır. Türk Silahlı Kuvvetleri’nin profesyonel orduya dönüşmesi ve yakın gelecekte silahlı kuvvetlerden ayrılan askeri personel sayısı da dikkate alınırsa, Türkiye’de de bu tür güvenlik şirketlerinin kurulması çok muhtemeldir. Şu anda çok sınırlı sayıda olan komando ve özel kuvvetlerden emekli olan vatandaşların bir kısmı Irak, Afganistan ve Libya’da iş alan Türk ve Amerikan şirketlerinin şantiye alanlarında görev yapmaktadırlar. Basra Körfezi’nde, deniz suyu ile elektrik üretimi yapan, yabancı gemilerde güvenlik hizmeti veren TSK’dan emekli olan Subay ve Astsubaylar mevcuttur.

ABD hükümetine yakın duruşu ile bilinen, “Think-Tank” Washington DC merkezli Amerika Düşünce Kuruluşu olan Atlantic Council’den Ashish Kumar Sen, The Modern Mercenary: Private Armies and What They Mean for World Order (Modern Paralı Askerler: Özel Ordular ve Dünya Düzeni İçin Taşıdıkları Anlam) adlı kitabın yazarı Sean McFate ile bir görüşme gerçekleştirmiştir. ‘Özel güvenlik şirketleri için yükselme zamanı’ başlıklı yayımlanan bu röportajdan bazı notları sizler için paylaşıyoruz.

Sean McFate’ye kitabındaki 2004 yılında ABD hükümetinin özel güvenlik şirketlerini Burundi’nin başkanının öldürülmesini engellemek için tuttuklarını dile getirdiği sözleri sorulduğunda; 2004 yılında Ruanda ve Burundi soykırımının ardından, ABD hükümeti, Kongo’da saklanan radikal Hutuların, Burundi’nin başkanının öldüreceğine dair güvenilir kaynaklardan istihbaratların olduğunu dile getirdi. Burundi’nin başkanına yönelik bir saldırı gerçekleşirse bunun bir soykırımı tetikleyeceği düşünülüyordu. McFate, Başkanı koruyarak, bir şekilde bir soykırımı engellediklerini belirtmiştir.

Özel güvenlik şirketleri neden bu kadar çoğaldı?

“Paralı asker sistemleri, savaşların bir parçası haline gelmiştir. Ancak son 300 - 400 yılda tarihsel birtakım anormallikler sonucu yasa dışı ilan edildiler. Özel askerlerin şiddetinin kullanılması daha normaldir. Yüksek Orta Çağ boyunca Avrupa’da paralı asker sistemi savaşlarda kullanıldı.

Özel güvenlik firmalarının çoğalmalarının sebebi ise, maliyetlerinin verimli oluşudur. Soğuk Savaş’ın ardından bir güvenlik boşluğu meydana geldi. Güney Afrika’daki Executive Outcomes gibi güvenlik şirketleri oluşmaya başladı ve bunlar gerçek paralı asker şirketleriydi.

2003 yılında esas kırılma noktası, Irak savaşı ile yaşandı. Savaşın son 10 yılı endüstriyi büyük oranda olgunlaştırdı. Bu şirketler pek sevilmedi ancak ABD yönetimi, Cumhuriyetçi ve Demokrat fikir anlayışına da sahip olsa Irak ve Afganistan savaşında üç seçeneğe sahipti.

10 yıllık bir savaşı sürdürecek yeterli askeri gücün olmamasından dolayı erken geri çekilme ihtimali ve bu siyasal anlamda verimsizlik demektir,

Vietnam benzeri bir asker alımı yapmak ancak bu da siyaseten yıkıma sebebiyet verebilirdi,

Özel güvenlik şirketlerinden yardım almak.

ABD hükümeti özel güvenlik şirketlerine gitmeyi tercih etti.

İkinci Dünya Savaşı’nda özel güvenlik şirketleri, ABD ordusunun %10’unu oluşturmaktaydı. Irak savaşında şirket ve ordu arasındaki oran %50 oranında iken Afganistan’da bu daha da yüksekti. Eğer Birleşik Devletler daima küresek varlığı olan global bir güç olmak istiyorsa bu gücü sürdürmek istiyorsa, Amerikalılarda savaşa kendileri gitmek istemiyorsa, bu durumda özel güvenlik şirketleri var olmaya devam edecektir.”

İyi bir düzenleme içerisinde olan özel güvenlik şirketi oluşturmanın anahtar adımları nelerdir?

“Özel güvenlik şirketleri tüm dünyada çatışmalar devam ettiği sürece devam edecektir. Denetimli ve kontrollü bir özel şirket gerekmektedir. Düzenlemenin endüstriyi denetlemesi desteklenmemektedir. Güçlü bir düzenleyici rejim yaratılmak isteniyorsa, tek yapılan şey, özel güvenlik şirketleri denetimin dışında bir yerde çalışılmaya zorlanmış olacaktır. İsviçre’nin özel güvenlik şirketlerinden imzalamasını istediği gönüllü bir anlaşma mevcuttur ancak yaptırımı bulunmamaktadır. Bu sebeple düzenleyiciliği de yoktur.

Sermaye gücü ile endüstrinin davranışı etkilenebildiği sebebiyle özel güvenlik şirketlerinin istenen davranışları sergilemesi için sebepler yaratılmalıdır. Bunu gerçekleştirmek için monopsoniye ihtiyaç vardır – tek alıcının olduğu bir pazar gereklidir. ABD’nin 10 yıl önce bunu yapması için fırsatı oldu. ABD, özel güvenlik güçlerinin baş müşterisi haline gelmişti. En iyi uygulamaları dayatacak ve güvenlik firmalarının hesap verilebilirliğini sağlayacak alt yapı ve konuma sahipti, ancak bunu gerçekleştirmedi. Şu an bunu yapabilecek tek güç ise Birleşmiş Milletler.”

Dünyada ve ABD’de özel güvenlik şirketleri tarihsel açıdan ekonomik ve teknolojik kapasitelerle bu noktalarda seyretmiştir.
Günümüzde ABD’de özel güvenlik şirketleri ve hizmetleri hakkında bilgi almak isterseniz, “ABD’de Özel Güvenlik Şirketleri ve Verdikleri Hizmetler” adlı makalemizi inceleyebilirsiniz.